جوادی آملی، عبدالله

حیات علمی و قرآنی حكیم متأله، آیت الله العظمی جوادی آملی از دانشمندان برجستهٴ معاصر و از مفسران ژرف اندیش قرآن كریم است. او كه بر اثر نبوغ و خلاقیت علمی و بهره گیری از اساتید برجسته در معرفت و معنویت، به جامعیت در علوم عقلی و نقلی اسلامی رسیده، هزاران شاگرد مستعد را در مكتب فكری خود پرورانده و ده ها اثر عمیق به جهان علم و معرفت عرضه كرده است. ژرفایی اندیشه، معالی و مكارم اخلاق و صلابت و اتقان رفتاری او نیز اُسوهٴ سالكان كوی علم و عمل است. اُنس و حشر طولانی او با قرآن كریم در تعلیم ها و رهنمودهای انسان ساز و فرهنگْ گسترش آشكار است.
او در سال 1312 شمسی مطابق 1933 میلادی در كشور جمهوری اسلامی ایران(استان مازندران، شهر آمل) در خانواده ای روحانی و مبلّغ احكام و معارف الهی چشم به جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در زادگاه خود، و بر اثر علاقه خانوادگی به روحانیت و ایفای رسالت روحانی درباره دین و ترویج آن در سال 1325 شمسی مطابق 1946 میلادی به حوزه علمیه آن شهر وارد شد و از محضر پدر بزرگوارش، مرحوم حجت الاسلام میرزا ابوالحسن جوادی آملی و دیگر شخصیت های علمی و برجسته آن روزگار بهره برد و مقدمات علوم حوزوی و مقداری از سطوح متوسط(ادبیات عرب، منطق، اصول فقه، فقه، تفسیر قرآن و حدیث) را به مدت پنج سال آموخت؛ همچنین پایه های سلوك معنوی و اخلاقی و تهذیب و تهجد او در مدرسه امام حسن عسكری علیه السلام آن شهر محكم شد.
در سال 1329 شمسی مطابق 1950 میلادی به تهران هجرت كرد و به مدت پنج سال در مدرسه مروی آن شهر به ادامه تحصیل علوم دینی در محضر شخصیت های علمی بزرگ آن عصر، مانند شیخ محمدتقی آملی، علامه حاج شیخ ابوالحسن شعرانی، محی الدین الهی قمشه ای و محمدحسین فاضل تونی پرداخت و در كنار دروس فقه و اصول به فراگیری علوم عقلی و عرفانی نیز اهتمام ورزید و همزمان، تدریس علوم اسلامی را نیز آغاز كرد.
در سال 1334 شمسی مطابق 1955 میلادی به حوزه علمیه قم هجرت كرد و نهایی ترین دروس تخصصی حوزوی را در محضر استادانی چون آیت الله سیدمحمد حسین بروجردی، آیت الله سیدمحمد محقق داماد، آیت الله میرزا هاشم آملی، حضرت امام خمینی و علامه طباطبایی فرا گرفت.
او از همان دوران دانش اندوزی در تهران، در حالیكه نزد اساتید و اساطین فن دروس اسلامی را تلمّذ نمود، تدریس رشته های گوناگون معقول و منقول اسلامی را آغاز كرد و هم اكنون حدود 60 سال از عمر پربركت تدریس او می گذرد. او ضمن تدریس سایر علوم اسلامی به تفسیر قرآن مجید اهتمام ویژه ای داشته و دارد، و تدریس تفسیر قرآن كریم را از سال 1355، مطابق 1976 میلادی آغاز كرده و همچنان ادامه دارد.
روش و سلوك علمی
مراد از سلوك علمی، اوصاف و ویژگی های روحی و فكری علامه جوادی آملی در محور تعلّم، پژوهش، تدریس، تعلیم و تألیف است. اثر هر مؤلف آیینهٴ اخلاق علمی اوست و آثار آیت الله العظمی جوادی به ویژه تفسیر تسنیم نیز مظهر مكارم و معالی اخلاق علمی مفسر بزرگوار آن است كه به برخی از آن ها اشاره می شود:
1- آزاد اندیشی علمی: آزاد اندیشی علمی آیت الله العظمی جوادی را در نقد و ارزیابی اندیشه های عقلی صاحبان مكاتب گوناگون فلسفی و عرفانی و نیز اندیشه های تفسیری استوانه های بزرگ دانش تفسیر مانند طبری، شیخ طوسی، صدرالمتألهین شیرازی، محی الدین عربی، محمد عبده، سید محمود آلوسی، قرطبی، زمخشری، فخر رازی، علامه بلاغی و علامه طباطبایی، می توان مشاهده كرد.
2-جامع نگری علمی: جامعیت علمی و بهره مندی فراوان ایشان از علوم گوناگون اسلامی به ویژه علوم ادبی و بلاغی، منطق و فلسفه و كلام و عرفان، اصول و فقه و تفسیر و حدیث موجب شده تا در بررسی هر مسئله و مبحث از مسائل و مباحث علمی از یكسونگری پرهیز شده، با نگاهی جامع به نقد و ارزیابی و تحلیل علمی دربارهٴ آن بپردازد.
3- سعهٴ صدر علمی: این ویژگی استاد، در برخورد با اندیشه ها، مكاتب و پرسش های دیگران موجب شده تا هم مجلس درس او پذیرای جمع فراوانی از دانش پژوهان گردد و هم آثار او و از جمله تفسیر تسنیم جایگاه مناسبی برای طرح اشكالات و شبهات مطرح شده دربارهٴ معارف و احكام قرآنی باشد. طرح آرای مخالفان برون دینی و درون دینی از جلوه های این خُلق ستوده است.
4- خضوع علمی: خضوع علمی استاد، در ساحت معارف قرآنی و روایی، در جای جای آثار گوناگون و از جمله تسنیم آشكار است.
5- روشمندی در استنباط علمی: از بزرگ ترین شاخصه های پژوهشی و آموزشی علامه جوادی روشمندی است كه از جلوه های سلوك علمی ایشان به شمار می آید، چنان كه در تسنیم بدون دخالت دادن ذوق و سلیقه خود یا دیگران و پرداختن به استحسانات عقلی و عرفی، بلكه با پایبندی به منهجی قویم و محكم و براساس اصول پایه ای شناخت قرآن به آن می پردازد و هیچ گاه از مرز اصول گرایی و ضابطه مندی گامی فراتر نمی نهد.
6- مخاطبْ محوری در تعلیم: مراد از این ویژگی، توجه به نیازهای علمی و همچنین سطح فهم و اندیشه مخاطب و میدان دادن به پرسش ها و نقدهای اوست. این خصیصه یكی از علل حجیم شدن برخی آثار مانند رحیق مختوم و تسنیم است، چنان كه المیزان در آغاز در دو جلد تدوین شد و پس از حضور شاگردانی فهیم و سخت كوش چون شهید آیت الله مطهری و آیت الله جوادی در محضر علمی علامه طباطبایی به بیست جلد گسترش یافت.
7- قدرشناسی از استادان و پیشگامان: آیت الله العظمی جوادی در جای جای آثار خود از پیشگامان دانش های گوناگون اسلامی از جمله تفسیر و علوم قرآن و میراث گرانقدر آنان قدردانی كرده است. از جمله، استاد خود علامه طباطبایی(قدس سرّه) را بارها به عظمت ستوده است.
8- رعایت ادب و انصاف در نقد: آیت الله العظمی جوادی در آثار گوناگون علمی خود هم به طرح و نقد آرای دانشمندان پیشین پرداخته و هم دیدگاه های معاصران را در میزان نقد و ارزیابی سنجیده است؛ امّا همواره عفت قلم و نزاهت نوشتار را از هر گونه نقد تند و طعن زننده و گزنده و پرخاش ویرانگر رعایت كرده و نقدهایش همراه با ادب، انصاف و لطافت در تعبیر است.
برخورداری از اخلاق متعالی و كریمانه علمی كه به نمونه هایی از آن ها اشاره شد، معظم له را در جایگاه یكی از استادان كم نظیر جهان اسلام قرار داده است. توجه به برخی داوری ها در این زمینه سودمند است:
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان كنفرانس اسلامی(آیسیسكو) و همچنین سازمان فرهنگ و ارتباطات جمهوری اسلامی در پیام خود به مناسبت برگزیده شدن تفسیر تسنیم به عنوان «تحقیق برتر در عرصه مطالعات اسلامی و قرآنی» در سال 1385 شمسی خطاب به مفسّر، به عنوان «حكیم متألّه، فقیه و مفسر برجسته و گرانقدر» چنین آورده اند:
... اثر برجسته جناب عالی در تفسیر قرآن كریم «تسنیم» به عنوان تحقیق برتر در عرصه مطالعات اسلامی و قرآنی انتخاب گردیده است و به پاس سال ها بهره مندی متفكرین جهان اسلام از اندیشه های بلند و بینش و دانش وسیع حضرت عالی به ویژه در زمینهٴ تفسیر قرآن كریم كه بخشی از آن در تفسیر شایستهٴ فوق تجلی یافته است....
در پیام مدیر دفتر منطقه ای آیسیسكو در تهران(مدیر المكتب الإقلیمی للإیسیسكو بطهران) نیز چنین آمده است:
جناب آیت الله، علامه عبدالله جوادی آملی!
افتخار دارم كه تهنیت و تبریك خود را به مناسبت انتخاب شما به عنوان یكی از سه مؤلّف برجسته در جهان اسلام در عرصهٴ پژوهش های اسلامی در سال 2006 از سوی آیسسكو و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی تقدیم كنم.
این انتخاب برای ارج نهادن و قدردانی از كتاب ارزشمند شما، تفسیر تسنیم است.
بر فرزانگان و فضیلت مندان پوشیده نیست كه جناب عالی از برجسته ترین اساتید كم نظیر در جهان اسلام به شمار می آیید و بحمدالله با نبوغ و خلاقیت فاخر و نمونه و با نهایت دقت و درایت توانستید ظرایف دانش های فلسفه، عرفان و كلام را فراگیرید و همه آن ها را در خدمت كتاب نور[قرآن] به كار گیرید. چنین توفیقی گوارایتان باد.
منهج تفسیری تسنیم
از دیدگاه مفسر تسنیم، منابع تفسیر قرآن عبارت اند از «قرآن، سنت و عقل» و چون «منهج و روش تفسیری» هر مفسر، پیوند تنگاتنگی با «منابع تفسیر قرآن» دارد، به اجمال می توان منهج تفسیری تسنیم را «منهج اجتهادی جامع» و دربردارندهٴ «تفسیر قرآن به قرآن»، «تفسیر قرآن به سنت» و «تفسیر قرآن به عقل» نامید. در میان این سه شیوه، كارآمدترین آن ها، «تفسیر قرآن به قرآن» است، زیرا مهم ترین منبع تفسیر قرآن، خود قرآن است كه مبین، شاهد و مفسّر خویش است و در دستیابی به معارف قرآن اثری عمیق دارد.
تأكید بیشتر بر «تفسیر قرآن به قرآن» هرگز به معنای نفی تفسیر قرآن به سنت یا طرد تفسیر قرآن به عقل و حتی به معنای عدم بهره گیری از علوم انسانی و دانش تجربی در تفسیر قرآن نیست.
به باور مفسر تسنیم، تفسیر قرآن به قرآن، شیوه تفسیری پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام است كه از هر خطای نظری معصوم و از هر لغزش عملی مصون بوده و در نتیجه پیروی از آنان لازم، حیات آفرین و نجات بخش است.
عترت پژوهی
بدون شك گنجینه عظیم عترت و ذخیره بزرگ اهل بیت علیهم السلام از برترین عطیه و عالیترین نایله الهی به جهان بشیریت است؛ زیرا تنها راهی كه معرفت صحیح و شناخت اصیل را به همراه گرایش حقیقی و میل واقعی به انسان ارائه می كند شریعت بی مانند و طریقت بی نظیر اهل بیت علیهم السلام همراه با حقیقت بی بدیل قرآن كریم بوده و هست.
حضرت آیت الله جوادی آملی از عترت پژوهان برجسته و ژرف اندیش دوران معاصر است كه آثار بنانی و بیانی فراوانی را در زمینه معرفی و تفسیر ژرفایی شخصیت الهی و والای حضرت محمد صلی الله علیه و آله و عترت پاك آن حضرت و همچنین تبیین و تشریح معارف گرانسنگ آن ذوات قدسی كه خلفای راستین خداوند سبحان و همتایان قرآن كریم اند، به شیفتگان و موالیان ولایت حیاتبخش آنان ارائه كرده است. این آثار در قالب 18 عنوان كتاب و 44 جلد می باشد. و كتاب «ادب فنای مقربان » شرح زیارت جامعه كبیره كه دائره المعارف جامع در موضوع عترت شناسی است و تا كنون 7 جلد آن منتشر شده و به 15 جلد می رسد.
ویژگی های روش فقهی و اصولی استاد
1- ساختار منطقی: استاد ضمن تقریر درس خارج فقه آیت الله العظمی محقق داماد كه بیش از 14 سال به طول انجامید و كتاب های فراوانی از جمله حج، صلاة و خمس به چاپ رسید.
درس خارج فقه
درس خارج استاد، آیت الله العظمی جوادی آملی از دروس منظم خارج فقه حوزه علمیه قم است كه از ساختاری منطقی و روشمند برخوردار است. مراحل گوناگون در فرآیند بررسی یك مسئله فقهی در درس ایشان بدین شرح اند:
أ. طرح مسئله و پرسش بحث؛
ب. تحریر محل بحث و تبیین نقطه ابهام؛
ج. نقل دیدگاه های متخصصان فنّ و بررسی نظریات سه عصر فقیه از زمان شیخ طوسی و مفید. ب)دوره مرحوم محقق و علامه حلّی. ج)دوره معاصر و فقهاءمتاخّر؛ د. نقد و بررسی استدلال های متخصصان؛ هـ. اثبات استدلالی دیدگاه مختار؛ و. جمع بندی نهایی و نتیجه گیری.
2- رعایت جایگاه ثقلین: در سخنان حضرت رسول اكرم(ص) قرآن كریم به عنوان ثقل اكبر و عترت به عنوان ثقل اصغر معرفی شده اند و در همه شاخه های علوم اسلامی از جمله فقه باید این جایگاه رعایت شود و استاد، آیت الله العظمی جوادی چه در تفسیر قرآن كریم و چه در تفكر فقهی همواره بر آن تأكید داشته و بدان مقید بوده اند كه ابتدا از آیات قرآن كریم بهره گرفته خط اصلی یك حكم یا گزاره معرفتی را ترسیم می كنند و در طول بهره گیری از قرآن از سنت ثقل اصغر بهره می گیرند.
3- نگاه حكومتی به فقه: حكومت دینی و ولایت فقیه پشتوانه اجرایی همه احكام دین است و از همین رو در اجرای احكام دین به ویژه احكام اجتماعی آن باید حاكمیت فقیه عادل بر امت را لحاظ كرد، چنان كه در مسائلی مانند ثابت شدن اول ماه، صلح و جنگ و تصرفات قاضی نقش ولی فقیه روشن است و تفكر فقهی معظم له از این ویژگی برخوردار است.
4- تطبیق قواعد و احكام فقهی بر مسائل جهان و جامعه معاصر: نمونه هایی مانند بحث از روا و صحیح بودن انعقاد عقدهایی مانند اجاره به صورت اینترنتی یا حرمت اجاره سایت های اینترنتی برای ترویج فساد و گسترش فحشاء در جا